شاید برای شما دانشجویان و یا افرادی که با پژوهش های علمی سروکار دارید پیش آمده که مانند تصویر پایین نام H_index  و یا    i10_indexرا بارها شنیده و یا دیده اید، اما اطلاعات کافی در این مورد ندارید. در این مقاله سعی شده ضمن جلوگیری از زیاده گویی و منحرف شدن از بحث، بطور خلاصه اما جامع و کامل اطلاعات مفیدی در این رابطه در اختیار شما قرار بگیرد تا پاسخ کلیه سوالات خود را به زبان ساده دریافت کنید.

H_index  چیست؟

این شاخص که با نامهای شاخص H، شاخص اچ، اچ ایندکس و یا هیرش ایندکس نیز شناخته میشود، معیار جدید و بین المللی است که در سال 2005 توسط جورج هریش (Hirsch) فیزیکدان آرژانتینی ابداع شد و در واقع یک نوع معدل دهی و امتیازدهی است که به اشخاص، دانشگاهها، سازمانها و یا اسناد علمی مانند مقالات داده می شود. هرچه عدد این شاخص بزرگتر باشد نشان دهنده اعتبار علمی بالاتری است. البته محاسبه این شاخص علم سنجی از رشته ای به رشته دیگر متفاوت است. شاخص ایندکس که امروزه جایگزین اکثر شاخص های امتیازدهی شده و به مرور بر ارزش استفاده از آن افزوده میشود، توانایی های تولید علمی پژوهشگران را بررسی کرده و نیز میزان تاثیری که آنها بر رشته و یا موضوع تحقیقاتی خود داشته اند را تعیین میکند. به زبان ساده تر اگر شخصی، شاخص H و یا ایندکس برابر 3 داشته باشد در رشته خود تازه کار است، اگر برابر 20 باشد پژوهشگر شناخته شده ای است، اگر برابر 40 باشد در کار خود بسیار برجسته بوده و اگر بالاتر از 60 باشد دانشمندی بی همتا است!

حال سوال این است که این اعداد بعنوان شاخص  Hچگونه محاسبه میشوند؟ محاسبه ایندکس اچ بر اساس میزان استناداتی (Citations) که به آثار انتشار یافته توسط یک فرد یا گروهی از افراد داده شده، صورت می‌گیرد. وقتی میگوییم  H_indexشخصی 4 است یعنی این شخص حداقل 4 اثر علمی دارد که به هرکدام از آنها 4 بار از طرف دیگران استناد شده است.

 برای مثال: این فرد دارای 8 مقاله علمی هست که هرکدام به ترتیب طبق جدول زیر مورد استناد قرار گرفته اند:

i10_indexو یا شاخص آی تن نیز که در کنار شاخص اچ آورده میشود، اشاره به تعداد مقالات هر شخص دارد که 10 بار یا بیشتر توسط دیگران مورد ارجاع قرار گرفته اند.

کارایی استفاده ازH_index  چیست؟

• اين شاخص به منظور تمایز محققانی که تأثيرگذار بیشتری نسبت به آنهايي كه صرفاً تعداد زيادي مقاله منتشر مي‌كنند، طراحی شده است. ممکن است محققی تعداد بالایی مقاله داشته باشد اما افراد زیادی این مقالات را مورد استفاده قرار ندهند اما در مقابل شخصی علاوه بر تولید آثار علمی فراوان، با پژوهش بروی موضوعات بنیادی و کاربردی علاوه برکمیت از کیفیت بالای علمی نیز برخوردار باشد.
• شاخص H میتواند برای مقایسه افرادی که در یک حوزه و رشته کاری یکسان فعالیت می‌کنند کاربرد داشته باشد، بطوریکه افراد با شاخص بالاتر دارای مرتبه و توانایی علمی بالاتری هستند.
• شناسه H کاربرد زیادی در پیشگویی افرادی دارد که در آینده عناوین افتخاری می‌گیرند مانند کسب جایزه نوبل و یا بعنوان چهره های ماندگار در رشته تخصصی خود شناخته میشوند.  
• برای افراد جوانی که نیاز به استاد راهنما دارند مناسب است، زیرا با استفاده از این ضریب می توانند فردی را انتخاب نمایند که ایندکس بالاتری داشته باشد. هرچه ضریب استاد بالاتر باشه یعنی از نظر علمی قوی تر بوده و کار کردن با یک فرد قوی در مقایسه با فرد ضعیف تر مزایای زیادی از جمله پیشبرد قویتر و سریعتر تحقیقات و نهایتا چاپ مقاله های معتبر و .. غیره را خواهد داشت.
  از طرفی توصیه نامه وی بعد از فارغ التحصیلی به مراتب با ارزش تر خواهد بود.
• در رقابت استخدام و حتی جذب سرمایه برای انجام کارهای پژوهشی افرادی موفق تر خواهند بود که H-index بالاتری داشته باشند.
• با استفاده از شاخص H ژورنال (H_index Journal) که در بسیاری از ژورنال ها در کنار ضریب تاثیر (impact factor) گزارش می شود می توان از اعتبار مجلات آگاهی پیدا کرد. این شاخص در مجلات، که ممکن است عددی بین ۱ تا بی نهایت باشد بیانگر میزان تاثیرگذاری هر ژورنال است. هرچه اچ ایندکس یک مجله بالاتر باشد اعتبارش بیشتر بوده بوده و استنادات بالایی داشته است. بنابراین مجلاتی که اچ ایندکس بالاتری دارند احتمالا مقالات ارزشمندی را نشر کرده و یا در پایگاه های معتبری ایندکس بوده و در دسترس پژوهشگران مختلف می باشند. یکی از راهکارهای افزایش ایندکس شخصی، انتشار مقالات در همین مجلات باH-index  بالا می باشد، در این صورت مقاله شما در معرض بازدید بیشتر بوده و مسلما استنادات ان بالا خواهد رفت که در نهایت باعث ارتقاء ایندکس شما، دانشگاه یا دپارتمانتان خواهد گردید.

چگونه H_index اشخاص و یا مقالات را پیدا کنیم؟

به برخی از سایتهای معروف و معتبر در ادامه اشاره شده است که هر كدام از اين بانكهاي اطلاعاتي، به دلایلی که توضیح داده خواهد شد، احتمالاً H متفاوتي براي هر محقق خاص ارائه مي كنند. همچنین محتواي همة بانكهاي اطلاعاتي، پيوسته تغيير مي‌كند؛ بنابراين هر تحقيقي دربارة محتواي بانكهاي اطلاعاتي، با گذشت زمان، از رونق مي‌افتد.

• Google scholar: این ابزار که متعلق به شرگت گوگل است نسبت به بقیه کاملا دقیق نیست زیرا طیف وسیعی از مقالات (حتی مقالاتی که به صورت رایگان در اینترنت وجود دارند و در مجلات معتبر منتشر نشده اند) در محاسبه شاخص در نظر گرفته می شوند، اما از آنجا که ابزاری رایگان بوده و نرم افزار های زیادی برای استفاده از آن وجود دارد، مناسب است. از معایب گوگل اسکولار این است در صورت وجود مشابهت اسمی، امکان تداخل وجود دارد و این گاهی باعث ایجاد تفاوت در نتایج می شود. همچنین ممکن است یک مقاله دو یا چند بار در اسکولار فهرست شده باشد. این امر در شرایط خاص می تواند باعث افزایش و یا کاهش کاذب شاخص H شود. scholar.google.com

• Web of Knowledge: متعلق به موسسه اطلاعات علمی (ISI) است. این ابزار برای محاسبه شاخص H کلیه مقالات یک نویسنده را از ابتدا تا زمان حال مد نظر قرار می دهد. این پایگاه رایگان نبوده اما در صورتی که از طریق دانشگاه یا حساب شخصی به این سایت دسترسی داشته باشید، می توانید به راحتیH-Index  و بسیاری اطلاعات آماری دیگر را در این پایگاه مشاهده کنید. از معایبش این است که نشريه‌هاي زيادي را پوشش مي‌دهد؛ اما پوشش آن از نظر كنفرانسهاي علمی، قوی نيست. www.webofknowledge.com 
• متعلق به انتشارات Elsevier است. یکی دیگر از پایگاه هایی می باشد که شاخص H و بسیاری اطلاعات آماری دیگر را برای نویسندگان مختلف در اختیار شما قرار می دهد. مانند Web of Knowledge هر نویسنده برای خود یک صفحه دارد و کلیه اطلاعات مربوط به وی در آن ثبت می شود به طوری که احتمال جابجایی تحقیقات پژوهشگران به صفر تمایل می کند. از طرفی هر مقاله منتشر شده تنها یک بار در این پایگاه ها ثبت می شوند. این پایگاه کنفرانس ها و همایشها را بخوبی پوشش میدهد اما از معایب آن این است که تنها مقالات سالهای 1995 به بعد را که در این پایگاه ثبت شده اند، برای محاسبه شاخص H مد نظر قرار می دهد. www.scopus.com
• Microsoft Academic Search ، ISC و... برخی دیگر از پایگاهها هستند.

 لینک زیر نمونه ای از شاخص H یک پژوهشگر را در Google scholar نشان میدهد:

 https://scholar.google.com/citations?user=mr4ptE4AAAAJ&hl=en&oi=ao

چگونه برای خود H_index بسازیم؟

ساده ترین روش برای شما که رایگان نیز می باشد و نیاز به حساب کاربری ندارد Google scholar است. اگر مقاله ای چاپ کرده اید، میتوانید براحتی با استفاده از گوگل اسکولار شاخص H خود را محاسبه کند، به این صورت که وارد سایت https://scholar.google.com  میشوید، سپس روي گزینه My citation کلیک نموده بعد وارد اکانت Gmail خود میشوید. اگر قبلا اکانت گوگل اسکولار خود را فعال کرده باشید و مقالات شما توانسته باشند در سالهاي اخیر ارجاعاتی را کسب کنند، در گوشه سمت راست و بالا در جعبه Citation indices این شاخص براي شما نمایش داده خواهد شد، در غیر این صورت، یعنی اگر این اکانت را قبلا براي خود فعال نکرده باشید، میتوانید با چند کلیک ساده هم سرویس گوگل اسکولار خود را فعال کرده و هم از مزایاي بی نظیر این سرویس بهره مند شوید، همچنین در هر زمانی میتوانید تقاضای تغییرات در تعداد مقاله های خود را بدهید.

با دانلود این PDF می توانید نحوه استفاده از Google scholar را با جزییات آموزش ببینید.

مزیتها و معایب H_index چیست؟

مزایا:

• هم از لحاظ کیفی (تاثیر یا استنادات دریافت شده) و هم از لحاظ کمی (تعداد مقالات) ارزشیابی کرده و معایب سایر شاخص‌های رتبه بندی مانند شمارش تعداد کل مقالات یا تعداد کل استنادها را ندارد.
• شاخص هرش برآوردی قوی از تاثیرات مقالات علمی_پژوهشی یک پژوهشگر ارائه میدهد؛ بدین معنا که مقالات کم استناد و یا بدون استناد، یا مقالات پر استناد را در محاسبه نادیده می‌گیرد.
• این شاخص میتواند معیار خوبی در ارزیابی محققانی باشد که تاثیر قابل ملاحضه ای در مشارکت علمی داشته اند ولی با استفاده از مجاری مرسوم علم سنجی کار علمی آنها فرصت نمود نیافته است.
• مزیت دیگر این شاخص این است که داده های لازم برای محاسبه به آسانی از طریق پایگاههای استنادی آی اس آی، اسکوپوس، و گوگل اسکالر بدون نیاز به هر گونه پردازش اطلاعات قابل دسترسی است.

معایب:

• تعداد نویسندگان یک مقاله و سهمی که هرکدام از آن ها در پژوهش داشته اند توسط این ضریب مشخص نمیشود.
• برخی رشته های علمی و به تبع آن برخی مجلات، محدودیت ها و شیوه های مختلفی برای استناد مقالات دارند. گاهی دیده می شود یک مقاله مربوط به رشته کشاورزی نزدیک به صد رفرنس دارد اما مقاله ای در زمینه ریاضی تعداد رفرنس های به مراتب کمتری دارد که این ناشی از تفاوت مجلات و رشته های علمی است و شاخص H آنرا لحاظ نمیکند.
• اگر یک محقق تعداد محدودی مقاله داشته باشد اما به دفعات بسیار ارجاع داده شده باشند، شاخص H بالایی نخواهد داشت.
• H متن ارجاعات را مورد بررسی قرار نمی دهد. در یک مقاله ممکن است به مقالات زیادی استناد شده باشد، اما تنها از یک جمله از این مقالات استفاده شده باشد و محوریت اصلی پژوهش تنها بر چند مقاله خاص باشد.
• یک محقق می تواند بار ها به تحقیقات پیشین خود استناد کند و این استناد ها در شاخص H وی تاثیر می گذارند و موجب افزایش کاذب آن شود. البته در WOK می توان خود ارجاعی را حذف کرد.
• دانشمندان و پژوهشگرانی که به هر علت تعداد مقالات آنها بسیار کم ولی بسیار تاثیرگذار بوده اند، اچ ایندکس کمی دریافت می کنند (برای مثال آلبرت انیشتین که H_indexبرابر ۴ یا ۵ دارد اما دنیای علم را با همان چند مقاله تحت تاثیر قرار داده است!) عکس این مساله نیز صادق است.
• از آنجا که ارزش‌های شاخص H (یعنی استناد و انتشار) در طول زمان افزایش می یابد، شاخص یک پژوهشگر به دوره زمانی علمی پژوهشگر، یعنی سالهای انتشار و فعالیت او وابسته است، بنابراین نمی‌توان افراد جوان را با محققان مسن‌ از طریق شاخص H مقایسه کرد.
• تفاوت‌های مربوط به قوانین استناددهی در بخش های مختلف علمی، در شاخص H در نظر گرفته نمی‌شود. عقیده بر آن است که استناددهی به طور کل تحت تاثیر عوامل وابسته به رشته است و باعث میشود نه تنها مقایسه حوزه های مختلف با هم بی‌اعتبار شود بلکه حتی در درون یک رشته و بین گرایش های مختلف آن نیز ارزشی نداشته باشد.

• برای رفع این محدودیت ها، دانشمندان راهکارهایی از قبیل بکارگیری شاخص G، پارامتر M، شاخص A ، شاخص R، شاخص H فردی و شاخص H متاخر را ارایه داده اند. استفاده ترکیبی از این شاخصها و با استفاده از مهمترین ابزارهای مطالعات استنادی موجود برای ارزیابی کیفیت کار پژوهشی پژوهشگران میتواند کارساز باشد. ما در مقالات بعدی به تشریح هر یک از این شاخص ها خواهیم پرداخت.

 تهیه و تدوین: تیم تولید محتوای ایران تایپیست-مهسا قبادی 22/8/95 ساعت 9:40

چنانچه سوالات دیگری دارید عناوین را در سایت ما irantypist.com جستجو کنید .

توجه: هرگونه کپی برداری بدون لینک گذاری به این صفحه از لحاظ قانونی و شرعی حرام است.