مراحل پروژه ترجمه
هدف ارائه نظر کلی جنبههای مختلف ترجمه بوده است. در مورد ماهیت ترجمه، انواع ترجمه، و بعضی از جنبههای میان دستور زبان و انواع معانی مؤثر در روند ترجمه بحث شد. برای تکمیل کردن این نظر کلی اکنون نظر خود را به بحث کلی مراحل پروژه ترجمه معطوف میکنیم. قبل از اقدام به هرگونه ترجمهای شایان اهمیت است که پروژه کلی ترجمه و آنچه در به وجود آوردن یک ترجمه خوب دخیل است در نظر گرفته شود. تک تک این مراحل را به در بخش آخر کتاب به تفصیل مورد بررسی قرار خواهیم داد.
تثبیت پروژه
قبل از آغاز پروژه ترجمه تمامی دستاندرکاران باید چند مطلب را در این خصوص به وضوح بدانند. این مطالب را میتوان تحت عنوان: Four T's خلاصه کرد: (متن) the text (وسائل) the tools، (تیم) the team و (هدف) the targetمتن (text)، به متن زبان مبدأ که باید ترجمه شود اطلاق میگردد. برای این کار تعیین مطلوب بودن ترجمه یک متن خاص ضروری است. انتخاب متون مورد توجه به دلایل مختلف صورت میگیرد. بیشتر مواقع هدف از این کار ابلاغ اطلاعاتی خاص به مردمی است که به زبان دیگری تکلم میکنند و شاید هم برای آن است که دیگران را در لذت بردن از متن مبدأ شریک سازیم. مترجم باید دلایل خود را در مورد انتخاب متن و نیروی بالقوه استفاده از متن مورد ترجمه را به وسیله مخاطبان مقصد مورد بررسی قرار دهد.
هدف (target)، به مخاطبان اطلاق میشود، ترجمه برای چه کسی تهیه میشود؟ شکل ترجمه تحت تأثیر مسائل بعد، سطح تحصیلات، گروه سنی، دو زبانه بودن و نگرش مردم نسبت به زبان خویش قرار میگیرد. سؤال این است که آیا ترجمه مورد استفاده مدرسه است یا کسب و کار و یا به صورت شفاهی در خانه و یا... خوانده میشود؟ مسئله دیکتهی زبان نیز بسیار اهمیت دارد. نگرش مخاطبان مورد خطاب را در خصوص دیکته کلمات قبل از آغاز ترجمه باید تعیین کرد. بعضی ترجمههای عالی را بهخاطر آنکه خوانندگان آنها علاقهای به شیوه کتابت آنها نداشتهاند و یا قادر به خواندن آنها نبودهاند مردود شمردهاند.تیم (team) به مردمی اطلاق میشود که در پروژه دخیل میباشند. هرگاه کسی به هر دو زبان مبدأ و مقصد تکلم نماید احتمال انجام کامل پروژه به وسیله او وجود دارد. ولی حتی در این صورت نیز برای ارزیابی و مشاوره کسان دیگری نیز باید در دسترس باشند. بیشتر پروژههای ترجمه نیاز به یک تیم دارند، منظور از تیم تعدادی از افراد است که باید هرکدام در یک مرحله در این خصوص سهمی داشته باشند. قبل از آنکه ترجمه آغاز شود ارتباط میان این افراد باید تثبیت گردد. اما احتمال هم دارد که به موازات پیشرفت کار ترجمه نوع ارتباط تغییر کند و عوامل دیگری مدنظر قرار گیرند.هر پروژه ترجمه دارای اصولی است. این که همه این اصول در یک شخص جمع باشد ضرورت ندارد، بر پایه تواناییها و آمادگیهای کسانی که در کار دخالت دارند ممکن است برنامههای گوناگونی تنظیم گردد. تیم مذکور ممکن است از افراد زیر تشکیل گردد: 1- مترجمان، که یکی متخصص در زبان مبدأ است و دیگری متخصص در زبان مقصد و یا 2- یک مترجم که توانایی کار با مطالب هر دو زبان مبدأ و مقصد را داشته باشد و یک مشاور و یا 3- یک کمیته که باهم کار کنند و مسئولیت تفویض شده به هرکس مشخص باشد. چگونگی تدوین برنامه بستگی به این دارد که چه فردی در دسترس و واجد شرایط برای تعیین معنای زبان مبدأ است، چه کسی دارای بیشترین مهارت برای تعیین نوع زبان مقصد و چه کسی از اصول ترجمه آگاهی دارد. چنین تیمی ممکن است دارای یک یا چند مترجم، یک مشاور، چند ممتحن و منتقد، افراد فنی مخصوص تایپ و مقابله باشد. ناشر و توزیع کننده هم جزئی از این تیم هستند. قبل از آنکه برنامه خیلی جلو برود تعیین کسانی که این تکالیف را باید انجام بدهند شایان اهمیت است اعضاء مختلف تیم برای انجام نقش خود احتمالاً نیاز به آموزش مخصوص دارند. شاید لازم باشد که این آموزش قبل از آغاز پروژه انجام شود.وسایل (tools) به مطالب نوشتاری کمکی مبدأ که مورد استفاده مترجمان قرار میگیرند اطلاق میشود. وسایل علاوه بر مطالب مورد ترجمه عبارتند از فرهنگهای لغت، واژهها، کتابهای دستور زبان، توضیحات فرهنگی موجود و غیره به زبان مبدأ و مقصد هر دو. تیم به هنگام ترجمه به حداکثر اطلاعات لازم قابل دسترس نیاز دارد. تمامی این وسایل را به عنوان مقدمات پروژه باید به محل ترجمه آورد. برای بعضی پروژهها مطالب بسیار زیادی وجود دارد که میتوان برای کمک به تفسیر متن زبان مبدأ و یافتن معادلهای موجود در زبان مقصد از آنها استفاده کرد. برای بعضی پروژههای دیگر چه بسا چنین مطالبی نادر باشد ولی در هرحال از آنچه موجود است برای سهولت بخشیدن به کار باید استفاده کرد. از جمله وسایل لازم برای انجام دادن برنامههای مؤثر از بودجه مالی و وسایل صنعتی میتوان نام برد.بعد از آنکه مسائل مربوط به متن، مخاطبان مورد نظر و روابط تیمی مورد توجه قرار گرفت و وسایل لازم فراهم گردید، پروژه آماده شروع است. چنین پروژهای سلسله مراحل آمادگی، تحلیل، جابهجا کردن، پیشنویس اولیه، کار مجدد روی پیشنویس اولیه، بررسی کردن، ویراستن، و آماده کردن مطلب برای ناشر را دنبال خواهد کرد.
تفسیر انتقادی متن (Exegesis)
تفسیر انتقادی متن به روند کشف معنای متن زبان مبدأ مورد ترجمه اطلاق میگردد. مرحلهای است شامل آمادگی و تحلیل و باید قبل از آنکه کوچکترین چیزی به زبان مقصد نوشته شود انجام گیرد. متن باید صد در صد فهمیده شود. این روندی است که به هنگام حرکت از شکل زبان مبدأ به ساختار معنایی، یعنی به معنای متن صورت میپذیرد.مترجم (مترجمان) کار را با چند مرتبه خواندن آغاز میکند، سپس مطالب دیگری را که ممکن است به فهم فرهنگ و یا زبان متن مقصد کمک کند میخواند. در حین خواندن متن به جستجوی هدف نویسنده و مقصود اصلی متن خواهد بود و به دنبال گروهبندیها و یا بخشهای بزرگتر خواهد رفت. چه بسا تمایل داشته باشد رئوس مطالب متن را تهیه کند. هدف آن است که متن را به طور کلی درک کند. وقتی این کار صورت گرفت مترجم آماده است تا بخش به بخش ترجمهی مطالب را آغاز نماید.تحلیل متن مبدأ به دلایل زیر صورت میگیرد: حلّ ابهامات، مشخص کردن اطلاعات ضمنی، مطالعه واژههای کلیدی، تفسیر معانی مجازی، تشخیص اینکه چه وقت کلمات در معنای ثانویه به کار میروند، چه وقت ساختارهای گرامری در کنش ثانویه به کار گرفته میشوند و غیره. هدف تفسیر انتقادی تعیین معنایی است که باید در متن زبان مقصد آورده شود. مترجم با دقت متن زبان مبدأ را مطالعه کرده، با استفاده از کلیه وسایل موجود محتوای پیام زبان مبدأ، مطالب وضعی ارتباطی مربوط و تمامی عوامل دیگر را که باید برای ایجاد ترجمهای معادل فهمیده شود، با دقت تعیین مینماید.
جابهجا کردن و پیشنویس اولیه
پس از تحلیل دقیق متن زبان مبدأ، آنطور که در بالا اشاره شد، مترجم
پیشنویس اولیه ترجمه را بخش به بخش و جزء به جزء آغاز میکند،
این جابهجایی باعث به وجود آمدن پیشنویس اولیه میشود. به هنگام آماده ساختن این
پیشنویس مترجم کار جابهجایی از زبان مبدأ به زبان مقصد را انجام
میدهد. به هنگام انجام این کار همیشه باید مخاطبان مورد نظر خود را در ذهن داشته
باشد.پیش از آنکه کار پیشنویس خیلی پیش برود اصطلاحات کلیدی باید تعیین گردند. هر
متن دارای یک دسته کلماتی است که جهت محتوای متن و ابلاغ صحیح مضمون اصلی بسیار
ضروری است. این کلمات را باید معین کرد و چه بسا لازم باشد در این خصوص نظر دیگر
گویشوران زبان مقصد را جویا شد.برای پرداختن به مسئله جابهجا کردن و پیشنویس
اولیه دو طریق وجود دارد. بعضی از مترجمان ترجیح میدهند
ترجمهای مجمل و سریع انجام دهند تا مطلب حالت طبیعی داشته باشد.
آنگاه کار را از سر گرفته و به جزئیات بیشتر تکیه میکنند تا اطمینان حاصل کنند که
اطلاعات غلطی وجود ندارد و نه چیزی افزوده شده و نه کم. بدین طریق متن زبان مقصد
بیشتر تمایل به این دارد که به سبک طبیعی زبان مقصد باشد. دیگران ترجیح
میدهند
طرح معنایی گزاره مانندی تهیه کنند و مطمئن باشند که همه اطلاعات در نظر گرفته شده
سپس به منظور طبیعی بودن، کلمه گذاریاش را از نو انجام میدهند، به عبارتی دیگر
کلمه گذاری مجددش را به شکل اصطلاحی معمول در زبان مقصد انجام میدهند. هریک از این
شیوهها در صورتی که کار دقیق صورت گیرد به ترجمهای اصطلاحی
خواهد انجامید.ممکن است لازم باشد قبل از آنکه تیم قانع شود که همه تعدیلهای لازم
صورت گرفته، هیچ اطلاعاتی غلط نیست و جا نیفتاده و متن ابلاغ رسانی به زبان مقصد را
به وضوح انجام میدهد و شکل انتخاب شده ارتباط را با مخاطبان مورد نظر برقرار
میکند، طرح کلی چندین بار تفسیر کند. همیشه به هنگام تهیه و کار مجدد روی این
پیشنویس باید مخاطبان در نظر گرفته شوند. وقتی تیم ترجمه به
اندازه کافی کار مجدد بر روی پیشنویس اولیه انجام داد باید ترتیبی دهند که
رونوشتهایی تهیه شود تا ارزیابی کافی صورت گیرد.
ارزیابی
هدف ارزیابی دارای سه بعد است: درستی،
وضوح و طبیعی بودن. سؤالاتی که باید پاسخ داد
اینهاست: 1- آیا ترجمه همان معنای موجود در زبان مبدأ را ابلاغ
میکند؟ 2- آیا مخاطبان که منظور نظر ترجمه است ترجمه را به وضوح
میفهمند؟ 3- آیا شکل ترجمه برای خواندن آسان است و دستور زبان و
سبک نوشته به زبان مقصد طبیعی است؟ کسانی که در کار ارزیابی ترجمه کمک میکنند باید
زبان مادریشان زبان مقصد باشد.
ارزیابیهایی که باید صورت گیرد چند گونه
است
خواست مترجم به هنگام ترجمه آن است که ترجمه را با متن مبدأ از چند نظر مقایسه کند تا اطمینان یابد هیچ افزایش، کاهش و یا تغییری از نظر اطلاعات بر ترجمه راه پیدا نکرده است. دیگران هم میتوانند در این کار کمک کنند. بخصوص داشتن یک مشاور برای بررسی مطلب مفید خواهد بود. مترجم مایل است گویشوران به زبان مقصد، متن را خوانده و منظور متن را برای او بازگو کنند. خوانندگان به هنگام خواندن به قسمتهایی بر خواهند خورد که خواندن و یا فهم آنها دشوار است. هر بار که در خواندن با چنین دشواریهایی روبهرو شوند باید موارد را برای بررسی بیشتر یادداشت کنند. نحوه دیگر بررسی پرسیدن سؤالاتی از خوانندگان متن و یا کسانی است که متن برایشان خوانده میشود. سؤالات را باید با دقت تهیه کرد تا منظور اصلی مطلب، هدف نویسنده و حقایق مربوط به متن را مشخص کنند. هر درک غلطی را باید یادداشت کرد و با دیگران نیز در میان گذاشت. بهترین کار آن است که این شخص کسی باشد که در ترجمه دخالتی نداشته اما هر دو زبان مبدأ و مقصد را بداند و متن را از زبان مقصد به زبان مبدأ، بدون مراجعه به متن اصلی زبان مبدأ ترجمه نماید تا معلوم شود که آیا ترجمه معکوس همان معنای متن زبان مبدأ را ابلاغ میدارد یا خیر؟ هر نوع اختلافی را باید دوباره مورد بررسی قرار داد.
شایان اهمیت است که در مورد مسئله ارزیابی باید وقت و کوشش کافی مبذول داشت. اگر از کسانی که بالاخره متن زبان مقصد مورد استفادهشان قرار میگیرد عدهی زیادی در روند ارزیابی دخالت داده شوند، خود این کار نسبت به مطلب ترجمه شده، پس از آنکه بالاخره منتشر شد، ایجاد علاقه مینماید.
پیشنویس اصلاح شده
پس از آنکه کار ارزیابی با دقت انجام شد براساس بازخورد دریافتی لازم است یک پیشنویس اصلاح شده تهیه نمود. کسانی که مورد مشورت مترجم قرار گرفتهاند، ممکن است نظرشان این باشد که سوء تفاهمهایی وجود دارد و در بسیاری موارد ترجمه به بازنویسی نیاز دارد و مسائلی از این قبیل. آنگاه تیم ترجمه با پذیرش شرافتمندانهی ارزیابی به کمک این مطالب و براساس آن بازنویسی را انجام میدهد. اگر واژهای کلیدی تغییر کند باید متن را در جهت یکنواختی تغییر به دقت مورد بررسی قرار داد. اگر خواندن قسمتهایی دشوار باشد شاید لازم باشد به کمک کلمات اضافی (و یا در زبانهای دیگر با کلمات دیگر)، با افزودن اطلاعات بیشتر، یا به هر صورتی که ممکن باشد، آن را آسانتر کرد.
مشاوره
در بسیاری از پروژههای ترجمه مشاوران علاقهمند به کمک مترجم وجود دارند. مترجم یا مترجمان انتظار خواهند داشت که مشاور به مسائل زیر علاقهمند باشد:
1- درستی متن، 2- طبیعی بودن سبک، 3- تأثیر بر مخاطبان زبان مقصد.
شایان اهمیت است که مترجم پس از تکمیل کردن یکی دو بخش
از یک مطلب طولانی آن را با یک مشاور ورزیده در میان بگذارد. در صورتی که این کار
صورت نگیرد و بدون این مشورت حجم زیادی از کار را ترجمه کند از آموزش مشاور به
هنگام طرح مطلب با او محروم میشود. در صورتی که مترجم از مشاور
بخواهد که تمامی مطلب را با او مرور نماید، شناختی که مشاور به او خواهد بخشید نه
تنها او را پیشنویس مطلبی که روی آن کار میکند یاری خواهد کرد بلکه به او کمک
خواهد کرد تا بتواند حتی ترجمهای کاملتر ارائه دهد. مشاور
علاقهمند است بداند چگونه تفسیر انتقادی متن و طرح کلی ابتدایی انجام شده و از چه
وسایلی استفاده به عمل آمده است. در جلسات اولیه، در صورتی که به هنگام طرح کار
حضور نداشته باشد، میتواند در مورد کل پروژه، مثلاً در مورد (four T's) سؤالاتی
مطرح نماید. سؤالات ممکن است در خصوص مسائل زبانشناختی و یا فرهنگی باشد. هدف
مشاور آن است که کیفیت کار ترجمه را در خصوص معنا، طبیعی بودن و
پذیرش بالقوه آن به وسیله مخاطبان زبان مقصد، ارزیابی کرده و ضمن آموزش
مترجم او را در جهت فراهم آوردن
ترجمههای کاملتر یاری
نماید.
پیشنویس نهایی
مترجم پیشنهادات مشاور را به کار میبندد، آنها را مجدداً با گویشوران به زبان مادری در میان میگذارد تا مطمئن گردد که قابل تضمین است و هر نوع تغییرات جزئی که به ذهنش برسد اعمال میکند. با این وجود، قبل از تهیه پیشنویس نهایی تصمیمات لازم در مورد شکل ترجمه باید با تمامی تیم مشاور، ناشر بالقوه و کسانی که در کار توزیع کمک خواهند کرد در میان گذاشته شود.
پیش از آنکه پیشنویس نهایی تهیه شود، بعضی از مطالب نیاز به آزمایش ویژه دارند. اگر لازم باشد تصاویری در متن بگنجانند این تصاویر باید ارزیابی شوند. در صورتی که حروف چاپی شماره بخصوصی توصیه شده باشد باید مورد آزمایش قرار گیرد. همچنین ویرایش لازم از جهت دیکته کلمات و نقطهگذاری باید صورت گیرد. وقتی همه این مسائل مورد توجه قرار گرفت قبل از چاپ باید چند کپی تهیه کرد و آنها را برای مقابله برای افراد مختلف داد. خواسته هر مترجمی آن است که آخرین نسخه ترجمهاش تا حد ممکن صحیح باشد. وقتی که برای بررسی دقیق و آمادگی پیشنویس نهایی صرف میشود، کیفیت کار را بهبود میبخشد و ترجمه را برای مخاطبانی که این کار برایشان آماده شده است قابل پذیرشتر میکند.
